Ο νους εξελίσσεται μέσα από τη μνήμη

Μπορούμε να αλλάξουμε το μυαλό μας; Να δούμε τον κόσμο από άλλη οπτική; Το κλειδί βρίσκεται στα μικρά φωτεινά σήματα των εμπειριών που μαζεύουμε στο δρόμο μας. Μοιάζουν με μικρούς φάρους που δείχνουν στον εγκέφαλο την πορεία προς τη συναισθηματική ολοκλήρωση και την επιτυχία.

Κείμενο: Μαρία Παπαθανασίου, φωτογράφιση: Κώστας Αυγούλης

Γιατί επιμένουμε να διαλέγουμε αυτό τον τύπο άντρα που πάντα μας αφήνει στα κρύα του λουτρού; Γιατί αποφεύγουμε τις μπλούζες με έντονα prints και καταλήγουμε στην ίδια βαρετή μονόχρωμη επιλογή; Μπορούμε να εξελίξουμε τον τρόπο που σκεφτόμαστε, τις συνήθειες, τον ίδιο μας τον εαυτό;

Νευροπλαστικότητα: Η... τέχνη της μεταμόρφωσης
«Μόλις καταλάβουμε πώς λειτουργεί ο εγκέφαλός μας, μπορούμε να ξεπεράσουμε τα όριά μας. Όταν κόψουμε τη συνήθεια... να είμαστε ο εαυτός μας, τότε ανοίγουμε το δρόμο σε ένα νέο κόσμο όπου όλα μπορούν να συμβούν. Η συνείδηση είναι το μόνο στοιχείο που μας δείχνει πως είμαστε σε θέση να αλλάξουμε το μυαλό μας.

Όταν έχουμε την προσοχή στραμμένη σε κάτι, όταν έχουμε πλήρη επίγνωση των ικανοτήτων μας, των πράξεών μας, τότε μπορούμε να παρέμβουμε στη λειτουργία του εγκεφάλου, να ανεβούμε επίπεδο και να περάσουμε στην επόμενη πίστα» υποστηρίζει ο νευροεπιστήμονας Τζο Ντισπέντζα στο βιβλίο Evolve your Brain: The Science of Changing your Mind (Εξελίξτε τον εγκέφαλό σας: Η επιστήμη της μεταμόρφωσης του μυαλού, εκδ. Health Communications Inc).Σύμφωνα με τον ίδιο, οι περισσότεροι δεν είμαστε καλοί παρατηρητές του εαυτού μας. Δεν μπορούμε να δούμε την προφανή σχέση μεταξύ συμπεριφοράς, υγείας, διάθεσης και πρέπει να ζήσουμε ένα μεγάλο γεγονός που θα μας αλλάξει τη ζωή. Τότε μόνο στρέφουμε την προσοχή στις ανάγκες, τα θέλω μας, σε όσα μας συγκινούν.

Για τον επιστήμονα, αυτό το σοκ ήρθε ύστερα από ένα σοβαρό ατύχημα που είχε σε έναν αγώνα τριάθλου, το οποίο του προκάλεσε σοβαρά κατάγματα στη σπονδυλική στήλη. Οι γιατροί τού σύστησαν χειρουργική επέμβαση, η οποία ωστόσο δεν θα τον βοηθούσε 100%, και τον ενημέρωσαν ότι για το υπόλοιπο της ζωής του θα είχε κινητικά προβλήματα. Τότε ήταν που αποφάσισε να πάρει την υγεία του στα χέρια του χρησιμοποιώντας τις γνώσεις του στη χειροπρακτική, τη γιόγκα και τις πολεμικές τέχνες. Τελικά όχι μόνο δεν έκανε την επέμβαση, αλλά ανάρρωσε πλήρως.

Ενθαρρυμένος από την επιτυχία του, ο Τζο Ντισπέντζα συνέχισε να ερευνά κι άλλες περιπτώσεις μη συμβατικών θεραπειών. Με τον οδηγό Evolve your Brain θέλησε να δώσει στους αναγνώστες να καταλάβουν πως αν ανακαλύψουν το σωστό συνδυασμό εγκεφάλου-νόησης/σκέψης μπορούν να επινοήσουν από την αρχή τον εαυτό τους.

Αυτόματος πιλότος
Στον αθλητισμό υπάρχουν άφθονα παραδείγματα που δείχνουν πως το σώμα μπορεί να μάθει από το μυαλό. Σκεφτείτε έναν αθλητή καταδύσεων. Ανεβαίνει στην πλατφόρμα ύψους δέκα μέτρων, επιχειρεί ελεύθερη πτώση δύο δευτερολέπτων με ακροβατικά και πέφτει στο νερό με το σώμα του σε ευθεία. Κι όμως, αν μπει στη διαδικασία να εξηγήσει πώς τα κάνει όλα αυτά, ο ίδιος θα πει ότι βάζει στην άκρη το μυαλό και αφήνει το σώμα να κάνει όλη τη δουλειά. Όπως έχει πει και ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης, «είμαστε αυτό που κάνουμε κατ΄ επανάληψη. Η τελειότητα δεν είναι πράξη, αλλά συνήθεια».

Πώς μπορούμε να πραγματοποιήσουμε αυτό το σημαντικό βήμα και να περάσουμε από τη σκέψη στην πράξη και στη διαμόρφωση ενός νέου χαρακτήρα; Ο Ντισπέντζα μάς προκαλεί να τολμήσουμε. Just do it, όπως είναι το σλόγκαν γνωστής αμερικανικής εταιρείας αθλητικών ειδών. «Δείτε το στόχο μπροστά σας. Όταν θα έχετε καταχωρίσει τις εμπειρίες σας σε ένα συρτάρι, θα ξέρετε ανά πάσα στιγμή ποιο φάκελο θα πρέπει να τραβήξετε. Τα πράγματα θα έρθουν από μόνα τους». 

Οι τρεις εγκέφαλοι
Ο συγγραφέας μάς συστήνει τους τρεις εγκεφάλους μας: ο πρώτος περιλαμβάνει το στέλεχος, που ρυθμίζει τις ζωτικές μας λειτουργίες, όπως η αναπνοή και ο καρδιακός ρυθμός, καθώς και την παρεγκεφαλίτιδα, τμήμα υπεύθυνο για την ισορροπία, το συντονισμό, την ιδιοδεκτικότητα (αίσθηση της κίνησης και της θέσης του σώματος στο χώρο). Ο δεύτερος αποτελείται από το μεσεγκέφαλο, ο οποίος ελέγχει τη θερμοκρασία του σώματος, τα επίπεδα σακχάρου στο αίμα, τη χώνεψη, τα επίπεδα των ορμονών.

Τέλος ο τρίτος είναι ο νεοφλοιός, περιοχή που σχετίζεται με την επίγνωση και τη δημιουργικότητά μας. Είναι ο σκεπτόμενος εγκέφαλος που μας επιτρέπει να μαθαίνουμε και να θυμόμαστε εκείνα τα ερεθίσματα που δεχόμαστε από το περιβάλλον γύρω μας ώστε να μπορέσουμε να τα χρησιμοποιήσουμε καλύτερα και διαφορετικά στο μέλλον.

Ο εγκέφαλος συνολικά είναι υπεύθυνος για όλα όσα βλέπουμε, ακούμε, αισθανόμαστε, για τη δημιουργία κάθε κυττάρου στο σώμα μας, συμπεριλαμβανομένων των κυττάρων των μυών, των πνευμόνων, της καρδιάς. Ως εκ τούτου, το μυαλό μπορεί να τα ελέγξει όλα. Όχι μόνο τις σκέψεις, αλλά και τις σωματικές μας λειτουργίες. Ο Ντισπέντζα αναφέρει μια μελέτη στην οποία υπήρχαν τρεις ομάδες: η πρώτη είχε εντολή να κάνει ειδικές ασκήσεις με τα δάχτυλα, η δεύτερη καλούνταν να πλάθει στο μυαλό της αυτές τις ασκήσεις και η τρίτη να μην κάνει τίποτα. Με τον καιρό η πρώτη ομάδα είδε να αυξάνεται η δύναμη στα δάχτυλα σε σύγκριση με την τρίτη ομάδα, αλλά παραδόξως το ίδιο συνέβη και με τη δεύτερη, τα μέλη της οποίας κατάφεραν να βελτιώσουν την αντοχή και την ευλυγισία των μυών μόνο με τη σκέψη.

Όμως μπορούμε να αλλάξουμε; Να συνειδητοποιήσουμε πως είμαστε κάτι περισσότερο από συνάψεις νευρικών κυττάρων; Να ξεφύγουμε από την ατάκα, που όλοι έχουμε πει στη ζωή μας, «αυτή είμαι και δεν μπορώ να αλλάξω»;

Συλλέκτες εμπειριών
Συνήθως λέμε «η πείρα είναι ο καλύτερος δάσκαλος». Η φράση αυτή κρύβει μέσα της μία μεγάλη αλήθεια. Αν ο στόχος της μάθησης είναι η ικανότητα να θυμόμαστε την πληροφορία όσος χρόνος και να περάσει, τότε η εμπειρία (με την έννοια μίας σειράς επεισοδιακών αναμνήσεων που συνδέονται με γνώσεις τις οποίες ήδη έχουμε αφομοιώσει και αποθηκεύσει στο νεοφλοιό του εγκεφάλου) είναι εκείνη που πραγματικά μπορεί να εξελίξει τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Με τον όρο «επεισοδιακή ανάμνηση» εννοούμε τα παθήματα που έχουν γίνει μαθήματα στη ζωή μας.

Πόσες φορές δεν σας έχει τύχει να ανακαλείτε στη μνήμη σας τη σκηνή από την πρώτη σας συνέντευξη για τη θέση που τόσο πολύ θέλατε και το κενό βλέμμα σας όταν ο υποψήφιος εργοδότης σάς έκανε μία χαλαρή ερώτηση σχετικά με το πώς περνάτε τον ελεύθερο χρόνο σας; Πάμε στοίχημα πως από εκείνη την αποφράδα ημέρα φροντίσατε να είστε προετοιμασμένη και για πιο προσωπικές ερωτήσεις; Την επόμενη φορά ήσασταν πανέτοιμη... Κι όμως, όποτε φέρνετε στο νου σας εκείνη τη σκηνή, αυτόματα ξαναζείτε όλα εκείνα τα συναισθήματα που νιώσατε τότε: αμηχανία, ντροπή, ένα μούδιασμα στα χέρια... Όταν συνειδητά ή ασυνείδητα ενεργοποιούμε τα νευρωνικά δίκτυα μιας εμπειρίας (ανάμνησης), τα κυκλώματα που πυροδοτούμε δημιουργούν τις αντίστοιχες χημικές διεργασίες στον εγκέφαλο.

Με τη σειρά τους αυτές οι ενώσεις εκπέμπουν το δικό τους σήμα στο σώμα. Όταν λοιπόν φέρνουμε στην οθόνη του μυαλού μας μια σκηνή που ζήσαμε στο παρελθόν, νιώθουμε την ίδια συγκίνηση που κατέκλυσε το σώμα μας εκείνη τη στιγμή. Οι επεισοδιακές αναμνήσεις ταξιδεύουν στο σώμα μας και ανασύρονται στην επιφάνεια της σκέψης μας ως συναισθήματα, τα οποία είναι πάντα συνδεδεμένα με τα βιώματά μας. 

Υγιής σκέψη
Πώς η επανάληψη και η αναπαραγωγή των συναισθημάτων μπορούν να διαμορφώσουν ισχυρές αναμνήσεις; Ο δυνατός βοηθάει τον αδύναμο: Τα ισχυρά σήματα της αποθηκευμένης πληροφορίας έλκουν τα πιο αμυδρά. Το κλειδί, λοιπόν, είναι να ενεργοποιήσουμε τις κατάλληλες συνάψεις του εγκεφάλου ώστε να ενισχύσουμε τους νευρώνες που χρειάζονται βοήθεια.

Ας υποθέσουμε πως έχουμε πάει για κάμπινγκ με τη φίλη μας στο αγαπημένο μας νησί παίρνοντας μαζί το καινούριο μας αντίσκηνο. Ξαφνικά μας επιτίθεται ένα σμήνος από σφήκες. Αυτόματα, λοιπόν, θα συνδέσουμε τη δυνατή μας εμπειρία (τις σφήκες) με την αδύναμη (την εκδρομή) και θα αναθεωρήσουμε την κατάσταση την επόμενη φορά που θα αποφασίσουμε να κοιμηθούμε στο ύπαιθρο. Θα λάβουμε τα μέτρα μας ώστε να μη βρεθούμε μπροστά σε δυσάρεστες εκπλήξεις.

Πλήρης επίγνωση των αναμνήσεων: Ένας λόγος για τον οποίο οι βιωματικές μνήμες μένουν μαζί μας για μεγάλο χρονικό διάστημα (ανατρέχουμε σε εκείνες ξανά και ξανά) είναι ότι οι αισθήσεις μας εμπλέκονται έντονα στη δημιουργία τους. Σκεφτείτε ένα άτομο που εργαζόταν δύο χιλιόμετρα μακριά από τους Δίδυμους Πύργους την ημέρα της επίθεσης το 2001. Οι εικόνες εκείνες που είδε δεν θα ξεφτίσουν ποτέ από το μυαλό του, όσα χρόνια κι αν περάσουν. Από εκείνη την ημέρα αισθάνεται πανικό και φόβο κάθε φορά που ακούει κάποιον να καλεί σε βοήθεια ή τον ήχο ενός συναγερμού. Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε πως οι εμπειρίες από το εξωτερικό περιβάλλον προκαλούν εσωτερικές αλλαγές στο μυαλό μας, επεμβαίνοντας στη χημεία του εγκεφάλου. Όσο πιο αναπάντεχη και ξαφνική είναι η εμπειρία, τόσο πιο δυνατό είναι το σήμα που δέχεται ο νους μας.

Χημικά θαύματα: Σίγουρα, αν δεν παίρναμε ικανοποίηση και χαρά από μια φιλική ή ερωτική σχέση, δεν θα προσπαθούσαμε να την κρατήσουμε. Και επειδή για όλα τα ευχάριστα συναισθήματα που μας κατακλύζουν υπεύθυνες είναι οι ορμόνες, το ματς παίζεται στο γήπεδο της χημείας. Κάθε φορά που υπάρχει δραστηριότητα στον κινητικό φλοιό (περιοχή που εμπλέκεται στο σχεδιασμό, τον έλεγχο και την εκτέλεση εκούσιων κινητικών λειτουργιών), πυροδοτούμε μια αλυσίδα νευρικών συνάψεων. Τότε οι νευρώνες του εγκεφάλου εκκρίνουν μία ουσία που επιταχύνει αυτή τη σύνδεση και η οποία λέγεται νευρικός αυξητικός παράγοντας (NGF).

Ο σχηματισμός νευρωνικών δικτύων: Δεν είναι εκπληκτικό κάθε φορά που μας συστήνουν ένα άτομο που μας τραβά το ενδιαφέρον να μην μπορούμε να το βγάλουμε από το μυαλό μας; Ο λόγος είναι απλός: σκεφτόμαστε ξανά και ξανά το διάλογο που είχαμε, το μέρος που τον γνωρίσαμε, τα πάντα γύρω μας, με αποτέλεσμα όλη αυτή η εμπειρία να γίνεται μια μακροχρόνια ανάμνηση... Αυτή είναι η διαδικασία της μάθησης. Όταν πατάμε συνέχεια replay τη σκηνή στην οθόνη του μυαλού, μοιραία συνδέουμε την εμπειρία με άλλες προηγούμενες και τις συγκρίνουμε μεταξύ τους. Είναι αναμενόμενο. Όλα τα ανθρώπινα όντα θυμούνται ώστε να επανεξετάζουν κάθε προηγούμενη συμπεριφορά τους.

Τα εξωτερικά ερεθίσματα οξύνουν τη σκέψη: Κάνουμε μεσημεριανό διάλειμμα από τη δουλειά. Καθόμαστε σε ένα παγκάκι και τρώμε ένα μήλο. Από μπροστά περνά ένας άντρας που μας θυμίζει τον πρώην: ίδιο βλέμμα, πιγούνι και ατίθασα μαλλιά. Ξαφνικά μεταφερόμαστε ένα χρόνο πριν, στο πάρτι της κολλητής μας, όταν τον τσακώσαμε να φιλάει μια άγνωστη. Και τότε μας κυριεύουν οι αρνητικές σκέψεις και συνειδητοποιούμε πως είμαστε μόνες, χωρίς παρέα, χωρίς σχέση. Πώς μία συνήθεια ρουτίνας κατέληξε τόσο άδοξα; Η φωτιά ξεκίνησε από μία σπίθα. Με αναμνήσεις και σκέψεις μεταδόθηκε μέσω των συνάψεων για να καταλήξει σε μία συνειδητή διαπίστωση, μία σκέψη, ένα συμπέρασμα. 

Ο κύκλος της αλλαγής
Οι κρίκοι της αλυσίδας είναι: γνώση, εμπειρία, συναίσθημα, κατανόηση, σοφία, εξέλιξη. Όταν εισπράττουμε καινούριες πληροφορίες, η συμπεριφορά μας αλλάζει, με αποτέλεσμα να προσθέτουμε νέα κεφάλαια στην ιστορία της ζωής μας. Κάθε μας σχέση, για παράδειγμα, είναι ακόμα μία σημαντική πληροφορία στο βιβλίο του έρωτα. Από τη στιγμή που τα συναισθήματα είναι το προϊόν που προκύπτει από τις εμπειρίες μας, τα αποτελέσματα κάθε πράξης μας παράγουν μία καινούρια εμπειρία με ένα νέο συναίσθημα.

Μία λάθος φράση του στυλ «Πού βλέπεις να πηγαίνει αυτή η σχέση;» την πιο ακατάλληλη στιγμή σάς έκανε να νιώσετε ευάλωτη. Την επόμενη φορά δεν κάνατε αυτή την ερώτηση αλλά (ακόμη χειρότερα) τον καλέσατε στο σπίτι για να τον γνωρίσουν οι δικοί σας. Το λεύκωμα της ζωής σας γεμίζει από λάθη ή μάλλον εμπειρίες, από τις οποίες διδάσκεστε... Κάθε λάθος και μία διόρθωση με κόκκινο στιλό. Ώσπου στην τελευταία σελίδα καταφέρατε να παραδώσετε την εργασία σας χωρίς ούτε ένα ψεγάδι. Και βρήκατε τον τέλειο σύντροφο για εσάς...

Όπως τονίζει ο Ντισπέντζα, «η σοφία είναι η συνειδητή κατανόηση του μηχανισμού δημιουργίας εμπειριών, όλα όσα μαθαίνουμε από τα λάθη μας, αφού έχουμε ξεδιαλύνει τα αίτια τα οποία προκάλεσαν κάποιο φιάσκο. Η εξέλιξη προκύπτει από τη σοφία, η οποία με τη σειρά της προέρχεται από την κατανόηση των συναισθημάτων που έχουμε φτιάξει βασιζόμενοι σε όσα έχουμε μάθει, πράξει και βιώσει». Αν, λοιπόν, η λογική φιλτράρεται μέσα από τα συγκοινωνούντα δοχεία των συναισθημάτων, τότε μήπως το μυστικό είναι να δοκιμάζουμε από το μεγάλο τραπέζι της ζωής όσες περισσότερες γεύσεις μπορούμε; Για τον Ντισπέντζα, η απάντηση στα παραπάνω είναι σίγουρα «ναι».

Ασκήσεις μυαλού
Ο εγκέφαλος θέλει τη δική του γυμναστική προκειμένου να είναι πάντα σε φόρμα και έτοιμος να επεξεργαστεί σωστά τις πληροφορίες που του δίνουμε. Αυτός είναι ο τρόπος σύμφωνα με τον ειδικό για να τα καταφέρουμε:

Φτιάξτε το κατάλληλο σκηνικό.Το περιβάλλον μάς βοηθά να χαλαρώσουμε, να ηρεμήσουμε. Για παράδειγμα ένας συγγραφέας που γράφει αφού πρώτα βάλει στο cd player την αγαπημένη του ορχηστρική μουσική.

Λαμβάνετε συνεχώς νέες γνώσεις. Μη φοβάστε να δοκιμάζετε καινούρια πράγματα, να κάνετε ένα σπορ που πάντα σας τραβούσε, να παρακολουθήσετε μαθήματα μιας ξένης γλώσσας. Κρατήστε σε εγρήγορση τα... στρατιωτάκια του εγκεφάλου.

Ξεκινήστε νωρίς. Ξυπνήστε μία ώρα νωρίτερα από τη συνηθισμένη και κρατήστε στο μετωπιαίο λοβό την ιδέα, την απόφασή σας να μην εκνευρίζεστε. Πόσες φορές σάς έχει τύχει να θέλετε να μπείτε στο ντους και να μην υπάρχει ζεστό νερό; Κι όμως, αν έχετε προετοιμαστεί, θα το δεχτείτε και θα περιοριστείτε σε ένα πολύ γρήγορο ντους. Σε αντίθετη περίπτωση, η ημέρα σας θα ξεκινήσει με πολύ άσχημους οιωνούς.

Κοιτάξτε μπροστά. Φροντίστε μέσα στην ημέρα να βρίσκετε μία ώρα για να σκεφτείτε τον νέο, βελτιωμένο εαυτό σας. Με αυτή σας την κίνηση θα στείλετε ένα σαφές μήνυμα στο σύμπαν πως είστε αποφασισμένοι να αλλάξετε, να σπάσετε τα κλισέ της καθημερινής σας ζωής. Όταν δείτε τη φανταστική εικόνα που έχετε πλάσει για εσάς να παίρνει σάρκα και οστά, θα αισθανθείτε τεράστια ικανοποίηση.

Τελικά βλέπουμε με τα μάτια ή το μυαλό μας; Αν ισχύει το δεύτερο, τότε αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα μέσω των «καλωδίων» του εγκεφάλου; Σίγουρα, αναφέρει ο Ντισπέντζα, σημειώνοντας ότι καθώς οξύνεται η προσοχή μας παρατηρώντας όλα όσα συμβαίνουν γύρω μας, καταλήγουμε σε συμπεράσματα, πλάθουμε σκέψεις που αυτές με τη σειρά τους επηρεάζουν την ίδια μας τη συμπεριφορά. Όταν γεννάμε ιδέες, προκαλούμε το μυαλό μας να βρίσκει εναλλακτικές, να έχει προοπτικές. 

Μετωπιαίος λοβός: Η κινητήρια δύναμη
Η εκπαίδευση του μυαλού είναι μια διαδικασία η οποία απαιτεί χρόνο. Περιοχή-κλειδί στην εξέλιξη του εγκεφάλου αποτελεί ο μετωπιαίος λοβός, που μας δίνει την ικανότητα να μαθαίνουμε από τα λάθη μας. Όταν είναι ενεργοποιημένος, θυμίζει έναν συναγερμό, ο οποίος μας προειδοποιεί για τη δυσάρεστη έκβαση μιας ενέργειάς μας με βάση το ιστορικό των λαθών μας. Μοιάζει με ένα λογισμικό στο οποίο είναι συγκεντρωμένες όλες οι ατυχείς στιγμές μας. Ο μετωπιαίος λοβός, αφού επεξεργαστεί τις πληροφορίες, στο τέλος αναλύει τα δεδομένα και μας δίνει τα αποτελέσματα.

Τι ισχύει όταν ο διακόπτης του μετωπιαίου λοβού είναι στη θέση On:
-Επίγνωση
-Αποφασιστικότητα
-Διαύγεια
-Χαρά
-Έμπνευση, επινοητικότητα
-Προσαρμοστικότητα
-Ικανότητα να μαθαίνουμε από τα λάθη μας ώστε να πράξουμε διαφορετικά την επόμενη φορά
-Ικανότητα να σχεδιάζουμε το μέλλον και να μένουμε συνεπείς σε αυτό.
-Εστίαση στο στόχο
-Καθημερινή αναθεώρηση των επιλογών
-Ισχυρή αυτοπεποίθηση
-Ικανότητα να μένουμε συγκεντρωμένοι

Τι ισχύει όταν ο διακόπτης του μετωπιαίου λοβού είναι στη θέση Off:
-Δεν υπάρχουν στόχοι και διάθεση
-Απουσία έμπνευσης και κινήτρων
-Δεν υπάρχει όρεξη για μάθηση
-Εύκολα διασπάται η προσοχή
-Παρορμητικότητα
-Δεν έχουμε την ανάγκη να κάνουμε πλάνα για το μέλλον
-Κολλάμε σε αρνητικές σκέψεις
-Νιώθουμε πνευματικά άκαμπτοι
-Δεν είμαστε καλοί ακροατές
-Δεν μπορούμε να οργανωθούμε
-Δεν υπάρχουν προοπτικές
-Είμαστε υπερβολικά συναισθηματικοί
-Ακολουθούμε τους άλλους

Άσκηση για το μετωπιαίο λοβό:
Σύμφωνα με τη Σούζαν ΜακΚόνελ, συγγραφέα του βιβλίου Fundamental Neuroscience (Θεμελιώδης Νευροεπιστήμη, εκδ. Academic Press), μπορούμε να εκπαιδεύουμε τη συγκεκριμένη περιοχή του εγκεφάλου ώστε να είναι πάντα στο «On» και έτσι να μας βοηθά κάθε φορά να επιτυγχάνουμε το στόχο μας.

1. Επιλέξτε ένα αντικείμενο, παρατηρήστε το και μη βιαστείτε να το ονομάσετε. Για παράδειγμα, αν διαλέξετε «ένα μολύβι», προσπαθήστε να μην πείτε ότι μπροστά σας έχετε ένα μολύβι, αλλά κάντε μια συνειδητή προσπάθεια να μην το χαρακτηρίσετε. Δείτε το όπως θα το έβλεπε ένα μωρό.

2. Παρατηρήστε το σχήμα, το χρώμα τα πάντα γύρω από το αντικείμενο. Σιγά σιγά θα νιώσετε πως έχετε εξοικειωθεί με αυτό.

3. Στη συνέχεια, μετά από μερικά δευτερόλεπτα ή λεπτά, όταν αισθανθείτε ότι έχετε τη δυνατότητα να δείτε το αντικείμενο έτσι όπως ακριβώς είναι, συνεχίστε με ένα άλλο.

4. Σταδιακά θα νιώσετε πως δένεστε με το αντικείμενο.
Όσο πιο συγκεντρωμένοι είστε, τόσο πιο έντονη θα είναι η εμπειρία. Ξαφνικά δεν θα υπάρχει τίποτα ανάμεσα σε εσάς και αυτό.

5. Συνεχίστε την προσπάθεια. Κάντε την άσκηση για 10΄ την ημέρα και σύντομα θα διαπιστώσετε πως θα γίνεται όλο και πιο εύκολο. Θα δείτε να βελτιώνεται η προσοχή και η ικανότητα συγκέντρωσης σε οτιδήποτε κάνετε. Από μία άποψη θα αποκτήσετε ένα είδος πνευματικής δύναμης, θα είστε σε θέση να δημιουργείτε τη δική σας πραγματικότητα.

6. Χρησιμοποιήστε αυτή τη στιγμή για να αποφασίσετε τι θέλετε να κάνετε και φανταστείτε στο μυαλό σας πως το έχετε ήδη καταφέρει.

http://www.elle.gr

Πώς να διατηρείται νέο τον εγκέφαλο σας

Αν εξακολουθείτε να πιστεύετε πως ο εγκέφαλος είναι μια μηχανή που με την πάροδο του χρόνου χάνει λάδια, έχετε μείνει πίσω. Σύμφωνα με πρόσφατες ανακαλύψεις εξελίσσεται και αυτοβελτιώνεται διαρκώς.

Ένα από τα πιο αναπάντεχα ευρήματα των νευροεπιστημόνων τα  τελευταία χρόνια ήταν ότι οι νευρώνες σε ένα ενήλικο μυαλό δεν σταματούν ποτέ να αναπτύσσονται  -λειτουργία γνωστή ως νευρογένεση — στη διάρκεια της ζωής μας.

Το μυαλό μπορεί να μετασχηματίζεται, να αλλάζει ή να αναδιαρθρώνει τη δομή του, την ανατομία και τη φυσιολογία του, διαδικασία που αποκαλείται νευροπλαστική (neuroplasticity).

«Η έννοια της πλαστικότητας» του εγκεφάλου, σύμφωνα με τον Ανδρέα Παπανικολάου, νευροεπιστήμονα του Πανεπιστήμιου του Τέξας, «αναφέρεται σε δυο συγγενή αλλά διακριτά φαινόμενα: το φαινόμενο της “λειτουργικής αναδιοργάνωσης” του εγκεφάλου και το φαινόμενο της "νευρογένεσης", δηλαδή της παραγωγής νέων νευρώνων — νέων νευρικών κυττάρων.

Και τα δύο φαινόμενα ανακαλύφθηκαν προσφάτως. Έτσι η επιστημονική κοινότητα πείσθηκε ότι ο εγκέφαλος μπορεί να αυτο-αναδιοργανώνεται, εξηγώντας φαινόμενα όπως η επανάκτηση της ικανότητας κάποιων ασθενών με αφασία να μιλούν, παρόλο που το "κέντρο" της ομιλίας τους έχει ανεπανόρθωτα καταστραφεί από κάποιο τραύμα ή εγκε-φαλικό επεισόδιο».

«Η ανακάλυψη ότι το μυαλό δεν είναι μια μηχανή, όπως πιστεύαμε, αλλά ένα νευρο-πλαστικό όργανο με ικανότητα να αναπλάθεται στη διάρκεια του χρόνου, είναι ίσως η μεγαλύτερη ανακάλυψη στην κατανόηση του ανθρώπινου εγκεφάλου, τα τελευταία τετρακόσια χρόνια», σύμφωνα με τον Νόρμαν Ντόιντ, μέλος του τμήματος ερευνών στο Πανεπιστήμιο της Κολούμπια και συγγραφέα της μελέτης «The brain that changes itself».

Δεν είναι μάλιστα λίγοι οι μελετητές που πιστεύουν ότι βρισκόμαστε στα πρόθυρα μιας νέας επανάστασης σε ό,τι αφορά στον τομέα των ανακαλύψεων στην υγεία του εγκεφάλου, ανάλογη με εκείνη που συντελέστηκε στα ‘70s με την ανακάλυψη της αεροβικής γυμναστικής και των ευεργετικών αποτελεσμάτων της στον ανθρώπινο οργανισμό.

Δημιουργώντας δίκτυα

O Δαμιανός Σακκάς, καθηγητής Νευροχειρουργικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, εξηγεί: «Νευροπλαστικότητα ή απλώς πλαστικότητα είναι τρόπος με τον οποίο ο εγκέφαλος επουλώνει τις βλάβες του. Ο Τζέραλντ Έντελμαν, ένας νομπελίστας νευροεπιστήμονας,  είχε παρομοιάσει τον εγκέφαλο μας με ένα τροπικό δάσος. Όποιο δέντρο, όποιο δίκτυο δηλαδή, βρίσκει τροφή, γιγαντώνεται. Και η τροφή για τα εγκεφαλικά δίκτυα είναι η πληροφορία. Όποια δίκτυα παίρνουν σήμα από το περιβάλλον ενισχύονται. Και γίνονται περισσότερα».

Αυτό σημαίνει ότι αν εκμεταλλευτεί κανείς την ικανότητα του μυαλού να «μαθαίνει» και να αναπτύσσεται μέσα από τη μάθηση αυτή, μπορεί να το κρατήσει κοφτερό και νέο, παρά την αναπόφευκτη γνωστική έκπτωση (MCI) που επέρχεται με την ηλικία. Οι νευρώνες σε ένα ενήλικο μυαλό δεν σταματούν να αναπτύσσονται, αλλά δημιουργούν διαρκώς νέες συνάψεις και η εξάσκηση είναι ένας γενικά σίγουρος τρόπος να το κρατάμε σε εγρήγορση, σύμφωνα με τους ερευνητές.

Μέχρι σήμερα ξέραμε ότι αυτό το σύστημα νόησης για κάθε άνθρωπο γερνά μαζί με τον κάτοχο του.Όσο προχωρά η ηλικία, μπορεί κανείς να παρατηρήσει τα σημάδια του χρόνου στον εαυτό του. Από τα μαλλιά που γκριζάρουν μέχρι άλλες, λιγότερο εμφανείς, λεπτομέρειες. Καμιά φορά δυσκολευόμαστε να θυμηθούμε ονόματα («κόλλησε το μυαλό μου», λέμε όταν συμβαίνει αυτό) και δεν μπορούμε πια να εργαζόμαστε μέχρι πολύ αργά το βράδυ, όπως παλιότερα… H γνωστική εξασθένιση που σχετίζεται με την ηλικία ξεκινά συνήθως στην τέταρτη δεκαετία της ζωής μας.

«Δίκτυα. Αυτά ακριβώς είναι που καθορίζουν τον εγκέφαλο», συνεχίζει ο Δαμιανός Σακκάς. «Εκεί άλλωστε στηρίζεται και η ικανότητα κάποιου να μάθει να κάνει οτιδήποτε, από το να διαβάζει μέχρι να περπατάει σε τεντωμένο σκοινί!».

«Κανείς πρέπει να ασκείται διανοητικά και σωματικά, να έχει ενδιαφέροντα να βλέπει τα πράγματα θετικά, να μη μεγαλοποιεί κάθε αναποδιά… Δεν υπάρχει καλύτερη στάση ζωής για να παρατείνει την εγκεφαλική του νεότητα»  Δαμιανός Σακκάς

Τι τρέχει στο κεφάλι μας;

Το μυαλό του καθενός μας συνίσταται από δισεκατομμύρια νευρώνες, που βρίσκονται διαρκώς σε δράση. Κάθε φορά που ένας νευρώνας εξαπολύει μια μικροσκοπική ηλεκτρική εκκένωση, δημιουργείται αμέσως η ανάγκη να αναπληρώσει τις αποθήκες του σε ενέργεια για τον επόμενο σπινθήρα.

Μικροσκοπικά αγγεία εξυφαίνουν τις δικές τους ζιγκ ζαγκ πορείες, σε ένα δαιδαλώδες δίκτυο, με αποστολή το delivery οξυγόνου και τροφής στους νευρώνες εκείνους που το χρειάζονται. Ενώ συμβαίνουν αυτά, μερικές από αυτές τις συστοιχίες είναι άκρως απασχολημένες. Πεινασμένοι νευρώνες αναβοσβήνουν σε ένα τοπίο που θυμίζει επιστημονική φαντασία – αλλά δεν είναι. Είναι η εικόνα που θα βλέπατε να αποτυπώνει – θα λέγαμε- τις σκέψεις σας σε ένα fMRI scan (Λειτουργική Απεικόνιση Μαγνητικού Συντονισμού): ένα σκανάρισμα όπου με ραδιοκύματα ανιχνεύεται η ροή του αίματος που τροφοδοτεί τους νευρώνες στον ανθρώπινο εγκέφαλο.

Το μυαλό, όσο σκεφτόμαστε, διαβάζουμε βιβλία, ασκούμαστε ή το απασχολούμε με δραστηριότητες, από παρατηρήσεις πτηνών μέχρι μαθηματικά προβλήματα και από σταυρόλεξα μέχρι μαθήματα υποκριτικής, έχει την ικανότητα να αλλάζει τη δομή του, δημιουργώντας νέες συνάψεις μεταξύ των νευρώνων, μεταβάλλοντας την ανατομία και τη φυσιολογία του.Έτσι μπορούμε να τον κρατήσουμε νέο.

Ωστόσο, είναι δύσκολο να ξέρει  κάποιος τι τρέχει μέσα το κεφάλι του. Είναι οι νευρώνες σε καλή κατάσταση ή έχουν αρχίσει να βγαίνουν σιγά σιγά στη σύνταξη; Υπάρχει φθορά στις ίνες της λευκής ύλης που συνδέει τις περιοχές του εγκεφάλου του; Και τι συμβαίνει, αλήθεια, με τους νευροδιαβιβαστές;

Μπορούν ακόμη να κολυμπήσουν ακούραστα από νευρώνα σε νευρώνα ώστε να μπορούμε να θυμηθούμε από μνήμης τις τρεις τελευταίες αναπάντητες κλήσεις στο κινητό και να καλέσουμε αυτούς που μας αναζήτησαν χωρίς να χρειαστεί να το συμβουλευτούμε όταν πάμε στο γραφείο; Υπάρχει κάτι που μπορεί να κάνει κανείς για να αντιμετωπίσει τη γνωστική ομίχλη που επέρχεται με την ηλικία;

H απάντηση είναι ναι. Κι αυτό επειδή, σύμφωνα με τον νευροεπιστήμονα Ανδρέα Ιωαννίδη — έως πρόσφατα διευθυντή του κορυφαίου διεθνώς εργαστηρίου μελέτης στον τομέα του, του Laboratory for Human Brain Dynamics του Ινστιτούτου Riken της Ιαπωνίας, ο οποίος έχει πλέον μεταφέρει την ομάδα του στη Λευκωσία – «η λειτουργία ανάπλασης του εγκεφάλου δεν έχει να κάνει μόνο με τη δημιουργία νέων νευρώνων, αλλά επίσης με τη δημιουργία νέων συνδέσεων και με την ισχυροποίηση των συνδέσμων και των συνάψεων που ήδη υπάρχουν».

Αυτό που χρειαζόμαστε είναι λίγη εγκεφαλική γυμναστική

O σύγχρονος άνδρας προσπαθεί, συχνά με αμφισβητήσιμη επιτυχία, να παραμείνει fit, ποτέ όμως δεν σκέφτεται ότι με τον ίδιο τρόπο πρέπει να κρατά σε υγιή φόρμα και το μυαλό του.

«Ανάμεσα στις δραστηριότητες που ένας άνδρας 40 ετών θα μπορούσε να κάνει για να συντηρήσει ένα δυνατό και υγιές μυαλό τα επόμενα χρόνια», συμβουλεύει ο νευροεπιστήμονας Ανδρέας Παπανικολάου, «είναι το να ασκείται σωματικά, να έχει επαφές με νέες τεχνολογίες – social media, twitter κ.λπ.—, συν την ενασχόληση και με άλλες νοητικές ασκήσεις, όπως για παράδειγμα η εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας ή η απόκτηση και η καλλιέργεια μιας δεξιότητας, οι οποίες είναι από πολλές πλευρές αποδοτικότερες από διάφορα εκπαιδευτικά παιχνίδια με υπολογιστές».

Το αρχαίο ρητό νους υγιής εν σώματι υγιή είναι πιο επίκαιρο από ποτέ: ο νους και το σώμα είναι αλληλένδετα. «Το σώμα είναι ένα σύστημα διαρκούς αλληλεπίδρασης», επισημαίνει ο Δαμιανός Σακκάς. «Όταν, λόγου χάριν, ένας ασθενής με Πάρκινσον καταφέρνει να περπατάει καλύτερα χάρη σε μια ηλεκτρονική συσκευή, βελτιώνεται και η γνωσιακή του κατάσταση. Και το αντίστροφο: Όταν ένα σώμα είναι μαγκωμένο από μια νόσο, τότε και ο εγκέφαλος αρχίζει σιγά σιγά να μη λειτουργεί καλά».

Μια υγιής καρδιά αποτελεί σημαντική στήριξη για το μυαλό. Οι άνθρωποι που βρίσκονται σε πολύ καλή φυσική κατάσταση έχουν την τάση να υποφέρουν λιγότερο από τα αποτελέσματα της γήρανσης του εγκεφάλου. 0 λόγος είναι ότι μπορούν να τροφοδοτούν με περισσότερο αίμα τον εγκέφαλο τους, γεγονός το οποίο προστατεύει τη λευκή ύλη από τη φθορά. Ως αποτέλεσμα, οι γυμνασμένοι και σε καλή φυσική κατάσταση άνθρωποι συντηρούν τους εγκεφαλικούς δεσμούς των δικτύων τους, εξασφαλίζοντας την καλύτερη λειτουργία του μυαλού τους.

Οι αρχάριοι θα έπρεπε να αρχίσετε να γυμνάζεστε περισσότερο. Αργότερα, θα μπορούσατε ακόμη και να παρακολουθήσετε κάποια μαθήματα μαθηματικών, στατιστικής ανάλυσης ή πνευματικές ασκήσεις συσχετισμών, που θα σας βοηθήσουν να αναδιοργανώσετε το μυαλό σας. Πότε ήταν η τελευταία φορά που αποπειραθήκατε να μάθετε μια ξένη γλώσσα; Εκείνα τα ισπανικά που είχατε αφήσει στην άκρη ίσως μπορούν να αποτελέσουν για σας μια νέα αρχή…

Σήμερα, ο περισσότερος κόσμος πιστεύει ότι οι νευρώνες του μυαλού του είναι εκείνοι που η μοίρα και η φύση επέλεξαν γι’ αυτόν. Πρόκειται βέβαια για μια ανακουφιστική άποψη που παραιτείται από κάθε ευθύνη. Στην πορεία, όμως, ανακαλύπτει κανείς ότι υπάρχουν τρόποι για να κρατήσει το μυαλό του σε φόρμα.

«Όσο πιο πολύ ασκείται κανείς — χωρίς να φτάνει στην υπερβολή, διανοητικά και σωματικά-, όσο πιο πολύ προσπαθεί να συντηρεί ενδιαφέροντα, να βλέπει τη ζωή με θετικό τρόπο, να μην είναι μεμψίμοιρος ή να μεγαλοποιεί κάθε αναποδιά, τόσο περισσότερο έχει θετικό πνεύμα», προσθέτει ο Δαμιανός Σακκάς.

«Αυτά αποτελούν την καλύτερη στάση ζωής, ώστε να παρατείνει την εγκεφαλική του νεότητα» – γνώμη με την οποία συμφωνεί και ο Ανδρέας Ιωαννίδης: «Η νοητική άσκηση ενεργοποιεί τα νευρωνικά δίκτυα, διατηρώντας τα σε καλή κατάσταση — χωρίς άσκηση θα χαλαρώσουν, θα αδυνατίσουν και τελικά θα εξαφανιστούν. Ωστόσο αυτό που κάνει τη διαφορά είναι συνολικά η ζωή του ανθρώπου. Αν όλα όσα κάνει συνδέονται μεταξύ τους και έχουν κάποιο νόημα».

Τεστάροντας το μυαλό

Πόσο δυσκολεύεστε να λύσετε μια μαθηματική εξίσωση για να βοηθήσετε το παιδί σας στην Άλγεβρα; Μπορείτε να θυμηθείτε ατόφιους μερικούς στίχους από ένα ποίημα του Ελύτη; Τα τελευταία χρόνια, η επιστήμη έχει καταδείξει πως οι περιπλανώμενες σκέψεις, αυτές που έχει επικρατήσει να τις αποκαλούμε «σκόρπιες», μαρτυρούν πολλά για τον τρόπο που γερνά ένας εγκέφαλος. Σύμφωνα με τους ερευνητές, στη διάρκεια του ύπνου, ορισμένα μέρη του εγκεφάλου μας εργάζονται και μάλιστα ακατάπαυστα. Το αξιοθαύμαστο αυτό δίκτυο μας δίνει μια ιδέα για το ποιοι είμαστε, για το παρελθόν και το μέλλον μας.Όσο γερνάμε, όμως, το δίκτυο αυτό περιορίζεται. Αν σκανάραμε το μυαλό ενός ενήλικα 25 ετών και του ίδιου ανθρώπου ύστερα από είκοσι χρόνια, σε ηλικία 45 ετών, θα διαπιστώναμε προφανείς διαφορές.

«Μπορεί ο εγκέφαλος ενός σαραντάρη να παρουσιάζει κάποιο βαθμό συρρίκνωσης», απαντά ο Δαμιανός Σακκάς. «Το ότι όμως δεν έχει τον αρχικό όγκο με εκείνον που είχε νεότερος, δεν σημαίνει τίποτα και θα σας εξηγήσω γιατί:Όταν διενεργούμε λειτουργικό fMRI scan, δίνουμε "καθήκοντα" (tasks), στον εξεταζόμενο. Έτσι, αν και δομικά ο εγκέφαλος ενός σαραντάρη είναι κάπως πιο συρρικνωμένος από αυτόν ενός νεότερου άνδρα, στο "καθήκον", το στόχο δηλαδή τον οποίο θα κληθεί να φέρει εις πέρας, μπορεί να απαντήσει με πολύ πιο πλούσιο τρόπο, διότι έχει εμπειρία, ενεργοποιεί πιο πολλά δίκτυα κ.λπ. H ίδια ερώτηση, σε έναν άνδρα 25 ετών, μπορεί να μην ενεργοποιεί τέτοιο πλήθος απαντήσεων και περιοχών του εγκεφάλου. Σκεφτείτε έναν 60χρονο και έναν 25άχρονο δικηγόρο. Για ποιον από τους δύο μπορεί μια ερώτηση να σημαίνει περισσότερα πράγματα, με βάση την εμπειρία του;».

H συρρίκνωση, λοιπόν, είναι ορατή και αυτό συνιστά μια απολύτως φυσιολογική εξέλιξη. Το ανθρώπινο μυαλό συρρικνώνεται κατά 0,2% ετησίως, ξεκινώντας από την ηλικία των είκοσι ετών. Τι γίνεται όμως με τη μνήμη; . Υπάρχει ένα συγκεκριμένο δίκτυο νευρώνων που ενεργοποιείται όταν επιτυγχάνουμε να θυμηθούμε κάτι. Το δίκτυο αυτό απαρτίζεται από μεμονωμένα σύνολα, διασκορπισμένα από το πίσω μέρος του κεφαλιού μέχρι εμπρός. Μπορούν να εργάζονται σε συνδυασμούς, συγκεντρώνοντας αναμνήσεις, καθώς συνδέονται από νήματα γνωστά ως «λευκή ύλη», η οποία συνδέει δύο περιοχές του εγκεφάλου ακριβώς όπως τα κομπιούτερ συνδέονται με οπτικές ίνες και καλώδια μετάδοσης δεδομένων.

Οι έρευνες στο εργαστήριο του Ράντι Μπάκνερ PhD, νευροετηστήμονα στο Χάρβαρντ, έδειξαν μάλιστα ότι οι νευρώνες της μνήμης φωτίζονται όχι μόνο όταν ανακαλούμε κάτι από τη δεξαμενή των αναμνήσεων, αλλά περισσότερο όταν τη χρησιμοποιούμε για να φτιάξουμε «μοντέλα», σχεδιάζοντας κάτι για το μέλλον. Είμαστε κάτι σαν κινούμενες μηχανές πρόληψης.

Το ίδιο network μνημονικού εμφανίζεται φωτεινό και σε πειράματα όπου ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να προσπαθήσουν να μη σκεφτούν τίποτα απολύτως. Σύμφωνα με τους μελετητές, είναι το δίκτυο που χρησιμοποιούμε για να σκεφτόμαστε τον ίδιο μας τον εαυτό, ένα δίκτυο που οι επιστήμονες το ονόμασαν default network –προεπιλεγμένο / προκαθορισμένο δίκτυο δηλαδή, το οποίο, ακριβώς όπως σε έναν υπολογιστή, παραμένει ενεργό ακόμη κι όταν δεν κάνουμε ή δεν σκεφτόμαστε τίποτα.

H αδιάκοπη αυτή λειτουργία του λανθάνοντος δικτύου του εγκεφάλου κοστίζει στον ανθρώπινο οργανισμό τόσο υπερβολικά σε μεταβολισμό, ώστε δεν μπορεί παρά να σημαίνει ότι το δίκτυο αυτό επιτελεί κάτι ιδιαζόντως σημαντικό!

Συμφωνά με τον Μπάκνερ, η συγκεκριμένη εγκεφαλική λειτουργία είναι «ένας από τους παράγοντες που επέτρεψαν στο είδος μας να αναπτυχθεί τόσο».Έχουμε μια ανεξάντλητη και διαρκή δυνατότητα να εξετάζουμε εναλλακτικές σε οτιδήποτε συμβαίνει γύρω μας, σε ακαριαίο χρόνο. Είναι σαν να είμαστε συσκευές διαρκώς στο ON — το πρόβλημα είναι ότι δεν διαθέτουμε πλήκτρο OFF.

H ανασυγκρότηση της μνήμης

H μνήμη είναι από τα πρώτα εγκεφαλικά δεδομένα, η ανθρώπινη data που χάνουμε μεγαλώνοντας. Σύμφωνα με το Scientific American, τουλάχιστον 30 εκατομμύρια άνθρωποι στον πολιτισμένο δυτικό κόσμο νοσούν σήμερα από τη μάστιγα του Αλτσχάιμερ, με 160.000 από αυτούς να υπολογίζονται οι πάσχοντες στην Ελλάδα. Αριθμός που αναμένεται να τετραπλασιαστεί μέχρι το 2050, οπότε υπολογίζεται ότι ένας στους 85 ανθρώπους σε όλο τον πλανήτη θα ζει με τη νόσο.

Μπορεί, εξετάζοντας έναν εγκέφαλο, αυτός να δείχνει σε καλή κατάσταση, αλλά οι περιοχές να μη συνεργάζονται απαραίτητα μεταξύ τους – είναι αξιοθαύμαστο, αλλά το μυαλό έχει την ικανότητα να επανασυνδέει αυτά τα δίκτυα, αποκαθιστώντας τις λειτουργίες του. Κατά συνέπεια, δεν είναι ανέφικτο το να μπορεί να «εκπαιδευτεί» ώστε να λειτουργεί με περισσότερη αποτελεσματικότητα, παρά τη φυσιολογική συρρίκνωση και τον περιορισμό. Σημαντικές πρόσφατες ενδείξεις θέλουν ένα κοφτερό μυαλό να έχει να κάνει περισσότερο με το πώς συνδέονται μεταξύ τους οι περιοχές του εγκεφάλου σε κυκλώματα, παρά με το πόσο άρτια μπορεί να δουλεύει κάθε επιμέρους περιοχή.

«Κάτι τόσο πολύπλοκο όσο ο εγκέφαλος επιτελεί κάποιες συγκεκριμένες λειτουργίες», λέει ο Ανδρέας Ιωαννίδης. «Κάθε τομέας του έχει συγκεκριμένα καθήκοντα. Όταν όμως ο οργανισμός αρχίζει να εξασθενεί, αναγκαστικά επιστρατεύονται περισσότερες περιοχές».

Μια ζωή, κατά τη διάρκεια της οποίας κάποιος μαθαίνει ή εξασκεί το μυαλό του θέτοντας διαρκώς καινούργιες προκλήσεις ώστε να αναπτύσσει τις ικανότητες του, να κατανοεί νέες ιδέες ή τεχνολογίες κ.ο.κ., ενισχύει την ευπροσαρμοστικότητα του εγκεφάλου του, κρατώντας τον ζωντανό και πάντοτε σε εγρήγορση.

Άρα μην έχετε αυταπάτες. Ένας άνδρας 40 ετών, με το να παρακολουθεί μαθήματα στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο, λόγου χάριν, ή να απομνημονεύει απίστευτο αριθμό πληροφοριών για να συμπληρώνει δελτία ΠΡΟ-ΠΟ(!), καταπολεμά τη γήρανση του μυαλού του πολύ πιο αποτελεσματικά από κάποιον που αιχμαλωτίζεται στη ρουτίνα ή παρακολουθεί ακατάπαυστα τηλεόραση.

Είναι λάθος να ξοδεύει κανείς το χρόνο, ή τα χρόνια του, ως μεσήλικας, αναπαράγοντας κάποιες ήδη αποκτηθείσες κλίσεις, επιδεξιότητες ή ικανότητες. Με αυτό τον τρόπο δεν επιδεικνύει πια την ίδια προσοχή που επιδείκνυε, για παράδειγμα, ως μαθητής ή ως φοιτητής, όταν δηλαδή βρισκόταν σε διαρκή διαδικασία μάθησης. Άρα το κλειδί είναι να απασχολείς, να δεσμεύεις το μυαλό σου σε δραστηριότητες εκμάθησης που απαιτούν απερίσπαστη προσοχή και προσήλωση στη λεπτομέρεια.

Τα επόμενα χρόνια επιφυλάσσουν ραγδαίες αλλαγές σε αυτά που έως σήμερα θεωρούμε δεδομένα για την εγκεφαλική δραστηριότητα. Τόσο στον τομέα της διάγνωσης, όσο και στον τρόπο θεραπείας και αντιμετώπισης των συνεπειών της εγκεφαλικής γήρανσης. Τα scans fMRI, τα οποία χαρτογραφούν τα νευρωνικά δίκτυα και τα PET scans που μπορούν να καταδείξουν τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσονται στον εγκέφαλο οι αμυλοειδείς πλάκες που σχετίζονται με την εμφάνιση του Αλτσχάιμερ, θα γίνουν ακόμη πιο διαδεδομένα στο μέλλον — και όχι μόνο για ασθενείς με προβλήματα μνήμης.

Ηθικά διλλήματα

Υπάρχουν έρευνες για φάρμακα για την θεραπεία της γήρανσης και τα οποία κάποτε θα πάρουν άδεια κυκλοφορίας από τον Αμερικανικό Οργανισμό Φαρμάκων (FDA). Εδώ όμως εγείρεται και ένα ζήτημα ηθικής — για την ακρίβεια, «νευροηθικής»: Πολλοί ανάμεσα μας, και ειδικά όσοι ασκούν πνευματική εργασία, αγωνιούν από τώρα για το αν θα εξακολουθούν να είναι αξιόμαχοι στο πέρασμα του χρόνου, θα μπορεί ο εργοδότης σου να σε απολύσει όταν φτάνεις τα 50, προτιμώντας έναν νεότερο από σένα; Ή μήπως θα φτιαχτούν brain drugs που θα μπορούν να σε κρατήσουν στην πρώτη γραμμή του ανταγωνισμού και της παραγωγικότητας; θα μπορέσουμε ο μέλλον να βελτιώσουμε τη μνήμη του φυσιολογικού ατόμου, όπως βελτιώνουμε επιδόσεις των αθλητών με στεροειδή; Θα κατορθώσουμε να… αναβάλλουμε για αρκετό χρονικό διάστημα το φυσιολογικά ερχόμενο γήρας; «Πιθανώς», απαντά ο Ανδρέας Παπανικολάου, «το ελιξίριο όμως δεν έχει βρεθεί ακόμα, παρόλο που κυκλοφορούν διάφορες φήμες για την εμφάνιση του».

«Υπάρχουν τεράστια ηθικά διλήμματα μπροστά μας αυτήν τη στιγμή», συμπληρώνει ο Ανδρέας Ιωαννίδης. «Η συνείδηση είναι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, αποτελώντας τεράστιο ηθικό, αλλά και νομικό ζήτημα. Υπάρχει αυτό που λέμε ελεύθερη βούληση ή η δράση και η συμπεριφορά ενός ατόμου εξαρτώνται από εγκεφαλικές συνθήκες;».

«Θεωρώ αναπόφευκτο ότι η πρόοδος των επιστημών θα μας κάνει να αναθεωρήσουμε όσα ξέραμε ως σήμερα για τα ανθρώπινα κίνητρα, καθώς και πολλές παραδοχές μας για τα πάντα, από την ψυχολογία των μαζών μέχρι τη διαφήμιση και το Δίκαιο», προσθέτει ο Δαμιανός Σακκάς. «Η έννοια της ελεύθερης βούλησης, που θα πρέπει να επιβεβαιώνεται κατά την τέλεση ενός εγκλήματος -και συχνά γίνεται αντικείμενο εκτιμήσεων—, θα μπορεί ενδεχομένως να ελεγχθεί ιατρικά στον εγκέφαλο. Όλα αυτά εντάσσονται στο ευρύτερο πεδίο της Νευροφιλοσοφίας».

Πιθανότατα στο εγγύς μέλλον να εμφανιστούν φάρμακα που να βελτιώνουν τις φυσιολογικές μας νοητικές επιδόσεις. Είτε πρόκειται για φαρμακευτικό ντόπινγκ είτε όχι, θα πρέπει να παραδεχτούμε πως οτιδήποτε προσθέτουμε στο σώμα μας αλλοιώνει τη χημική του σύσταση. Έτσι, για κάποιους, δεν έχει διαφορά αν για να διεγείρουν το μυαλό τους θα πάρουν φαρμακευτικά σκευάσματα ή θα πιουν μια κούπα δυνατού καφέ. Μέχρι όμως να γίνει αυτό, εμείς ας ακολουθήσουμε τον παλιό, καλό τρόπο. H άσκηση δεν έβλαψε ποτέ κανέναν. Λίγο τζόκινγκ κάθε πρωί βοηθά να αδειάσεις το κεφάλι σου και να δυναμώσεις το μυαλό σου.

ΔΕΚΑ ΕΙΔΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΠΟΥ ΩΦΕΛΟΥΝ ΣΟΒΑΡΑ ΤΟΥΣ ΝΕΥΡΩΝΕΣ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ

1. Σολωμός: Τα 100 gr σολωμού έχουν περίπου 2.000 mg DHA και EPA, δύο λιπαρά οξέα
που λειτουργούν ως λάδι μηχανής για το μηχανισμό του εγκεφάλου. Δύο τόσο μικρές
μερίδες την εβδομάδα είναι υπεραρκετές σύμφωνα με τους διαιτολόγους.

2. Τσάι: Η αντιοξειδωτική πολυφαινόλη κατεχίνη, που βρίσκεται στο τσάι (πράσινο ή μαύρο), βοηθά την κυκλοφορία του αίματος, η οποία με τη σειρά της διατηρεί ακμαία την εγκεφαλική ισχύ, βελτιώνοντας την καλή διάθεση, τη μνήμη και την ικανότητα εστίασης. Πίνετε ένα ποτήρι τσάι (όχι συσκευασμένο, διότι δεν έχει την ίδια επίδραση), ζεστό ή κρύο, κάθε μέρα.

3. Βατόμουρα: Το αντισκωριακό της εγκεφαλικής μηχανής. Τα μούρα (και κυρίως τα blueberries) είναι γεμάτα αντιοξειδωτικά που ουδετεροποιούν τις δυσλειτουργίες των εγκεφαλικών συνάψεων. Μια κούπα ημερησίως είναι ό,τι πρέπει: είτε την εποχή της συγκομιδής τους το καλοκαίρι είτε από την κατάψυξη.

4. Κόκκοι δημητριακών: Το μυαλό είναι ένας κλίβανος που χρειάζεται σταθερή ποσότητα καυσίμου καθημερινά, προκειμένου να λειτουργεί εύρυθμα. Οι πλούσιοι σε ίνες κόκκοι δημητριακών (βρώμη, μη αποφλοιωμένο ρύζι, πολύσπορο ψωμί) αποτελούν μια σταθερή πηγή ενέργειας για το μυαλό, ενώ περιέχουν και βιταμίνες B, που ενισχύουν το νευρικό σύστημα.

5. Φασόλια: τα φασόλια, ειδικά τα κόκκινα, που περιέχουν περισσότερα Ω-3, όντας σύνθετοι υδρογονάνθρακες γεμάτοι πρωτεΐνες, σταθεροποιούν τα επίπεδα γλυκόζης και παρέχουν σταθερή ροή ενέργειας στον εγκέφαλο.

6. Γαλακτοκομικά: To γάλα και το φρέσκο γιαούρτι είναι γεμάτα πρωτεΐνες και βιταμίνες B, διαθέτοντας την ίδια στιγμή χαμηλούς γλυκαιμικούς δείκτες, πράγμα που σημαίνει ότι παρέχουν μια σταθερή ροή ενέργειας για το μυαλό. Βάλτε τα στη ζωή σας τρεις φορές τη μέρα, στις εκδοχές τους με χαμηλά (ή καθόλου) λιπαρά.

7. Αμύγδαλα: Με μόλις 40 με 50 gr την ημέρα εξασφαλίζουν ικανοποιητικά επίπεδα βιταμίνης E, η έλλειψη της οποίας σχετίζεται με αδυναμίες στη μνήμη και γνωστική έκπτωση.

8. Μαύρη Σοκολάτα: Μεταξύ των φλαβονοειδών ουσιών που περιέχει, στο κακάο υπάρχουν στοιχεία που βελτιώνουν την κυκλοφορία του αίματος, δρώντας ευεργετικά στην εγκεφαλική λειτουργία. Συγχρόνως, η καφεΐνη, που επίσης περιέχεται στη μαύρη σοκολάτα, ενισχύει την ικανότητα συγκέντρωσης. 30 gr τη μέρα είναι αρκετά για
να επωφεληθεί κανείς από τα ευεργετήματα της σοκολάτας, αποφεύγοντας τα αρνητικά.

9. Αβοκάντο: Περιέχοντας άφθονα μονοακόρεστα λιπαρά, ενισχύει τη ροή του αίματος στο μυαλό, επενεργώντας θετικά στη γνωστική λειτουργία. Μισό φλιτζανάκι, δύο φορές την εβδομάδα, είναι ό,τι πρέπει.

10. Κουρκουμάς: σειρά ερευνών τα τελευταία χρόνια έχει δείξει ότι το μπαχαρικό turmeric (στα καθ’ ημάς, κουρκουμάς ή κιτρινόριζα) έχει ευεργετική επίδραση στον εγκέφαλο. Χρησιμοποιήστε το σε ψητά κρέατα αντί για αλάτι, δοκιμάστε το σε λαχανικά, ρύζι ή dressing σαλάτας.

Επίσης, πολλά ψάρια και θαλασσινά (σολομός, κολιός, τόνος, σαρδέλα, γαρίδες κλπ) έχουν Ω-3 λιπαρά. Καλά είναι και τα συμπληρώματα με βιταμίνες Β6, Β12  και νιασίνη. Τέλος, είναι χρήσιμα τα συμπληρώματα με μαγνήσιο ή τροφές με μαγνήσιο (πράσινα λαχανικά, κακάο, μπανάνες, όσπρια κλπ).